Δ. Μαρωνίτης - Διφορούμενος νόστος

Διφορούμενος νόστος

Μετά τη στροφή η επιστροφή (ένα είδος δεύτερου νόστου) από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια. Αφορμή το ΙΒ' Διεθνές Συνέδριο, οργανωμένο από το Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών, που πραγματοποιήθηκε το προηγούμενο πενθήμερο (3-7 Σεπτεμβρίου) στην Ιθάκη. Θέμα του: «Εγκλημα και τιμωρία στην ομηρική και την αρχαϊκή ποίηση», παραπέμποντας, κάπως μεγαλόφωνα, στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι. Στόχος του: να φανεί πού, πότε και πόσο οι δύο επίμαχοι όροι του ζεύγους συστήνουν μια αποδείξιμη ισότητα ή ανισότητα. Αν δηλαδή προκύπτουν ισότιμοι ή ανισότιμοι, οπότε, εκ προθέσεως ή εξ αποτελέσματος, ο ένας από τους δύο όρους εμφανίζει πλεόνασμα ή έλλειμμα εις βάρος του άλλου. Που πάει να πει: περισσεύει ή υπολείπεται η ενοχή έναντι της τιμωρίας, και αντιστρόφως.

Σ' αυτό το δίλημμα αρχαϊκής δικαιοπραξίας εμπλέκονταν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, οι είκοσι εισηγήσεις του διεθνούς συνεδρίου, με πεδίο έρευνας τα δύο ομηρικά έπη, περνώντας και στον Ησίοδο. Η δική μου ομιλία περιορίστηκε στην Οδύσσεια, επιμένοντας καταρχήν στο προοίμιό της. Oπου η λανθάνουσα ανισότητα ενοχής και τιμωρίας σκανδαλίζει, φέρνοντας αντιμέτωπους τον φιλέταιρο Οδυσσέα με τους νήπιους εταίρους. Αυτό το σκάνδαλο εντόπισε η δική μου εισήγηση και δοκίμασε να το εξηγήσει.

Σημείο τριβής στην προκειμένη περίπτωση αναγνωρίζεται ο νόστος (μεγάθεμα όλης τηςΟδύσσειας), ο οποίος ελέγχεται εδώ διφορούμενος, στον βαθμό που μοιράζεται σε θετικόν και αρνητικό, κατορθωμένον και ακατόρθωτο. Τομή που, ενώ δεν αναιρεί τη θεματική του ακεραιότητα, αποκαλύπτει τις εσωτερικές τροπές του, συναιρώντας έτσι τη βεβαιότητα με την αμφιβολία. Από την άποψη αυτή ο οδυσσειακός νόστος προκύπτει πολύτροπος, όπως εξάλλου πολύτροπος προεξαγγέλλεται και ο ήρωάς του στον πρώτο στίχο του έπους. Στον διφορορούμενο εξάλλου νόστο της οφείλει η Οδύσσεια γενικότερα την ιδιόρρυθμη δραματοποίησή της, που δεν της λείπουν κάποια στοιχεία ειρωνείας.

Δυο λόγια στο μεταξύ για την αντίπαλη θέση που επέχει και τον αντίστροφο ρόλο που επιτελεί το μεγάθεμα του νόστου στην Οδύσσεια σε σχέση με την Ιλιάδα. Ενώ εκεί απωθείται γενικότερα από το ισχυρότερο μεγάθεμα του ιλιαδικού πολέμου (εξαιρώντας κάποιες οριακές καμπές, όπου μετατρέπεται σε νεκρώσιμο νόστο: περίπτωση του Λύκιου Σαρπηδόνα στη δέκατη έκτη ραψωδία και του Εκτορα στη εικοστή τέταρτη), στηνΟδύσσεια επιβάλλεται ως τελικός στόχος του έπους, κατοχυρωμένος από τη μεσολάβηση της Μνηστηροφονίας.

Ενδιαμέσως όμως ο οδυσσειακός νόστος συνεχώς ταλαντεύεται μεταξύ κύρωσης και ακύρωσης. Η ταλάντευση αυτή υποστηρίζεται και από τους κραδασμούς που προκαλεί η αντίρροπη αναζήτηση του ήρωα (με παρεπόμενο τους διαδοχικούς αναγνωρισμούς), η οποία σε διαδοχικές παραλλαγές παρατείνεται έως την έξοδο του έπους, περνώντας μέσα από τον δίαυλο του ύπνου και του θανάτου.

Επιστρέφοντας στο κρίσιμο προοίμιο, θυμίζω πως η λέξη νόστος ακούγεται δύο φορές εδώ, μοιράζοντας τους δέκα στίχους του στα δύο: πρώτη φορά στην εκβολή του στίχου 5 (με την έκφραση νόστον εταίρων), και δεύτερη στην κατάληξη του στίχου 9 (με την περίφραση νόστιμον ήμαρ). Τη μία φορά ο νόστος των εταίρων σηματοδοτεί τη φιλέταιρη αγωνία του Οδυσσέα. Την άλλη αντιστρέφεται σε ολέθρια εκδίκηση του Ηλιου: η οριστική στέρηση του νόστου που επιβάλλει εκείνος στους εταίρους  προκύπτει ως ανυποχώρητη τιμωρία της ανίερης μωρίας τους.

Ετσι η συμπάθεια του Οδυσσέα ακυρώνεται από την εμπάθεια του Ηλιου, που επιμένει στην τελική αφροσύνη των εταίρων, αγνοώντας την προηγούμενή τους φρόνηση σε άλλες κρίσιμες στιγμές. Και εδώ σκαλώνει ο πρώτος κόμπος του σκανδάλου. Για να μη μιλώ όμως στον αέρα, παραθέτω τους δέκα  προοιμιακούς στίχους σε πειραγμένη (ελπίζω για το καλό της) μετάφραση.

«Τον άντρα, Μούσα, τον πολύτροπο να μου ανιστορήσεις, που βρέθηκε / ως τα πέρατα του κόσμου να γυρνά, αφού της Τροίας / πάτησε το κάστρο το ιερό. // Γνώρισε πολιτείες πολλές, έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές, / δοκίμασε στο πέλαγος πάθη πολλά που τον σημάδεψαν, / σηκώνοντας  τα βάρη για τη δική του τη ζωή και των συντρόφων του τον γυρισμό. Κι όμως δεν μπόρεσε, που τόσο επιθυμούσε, / να σώσει τους συντρόφους. // Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ' τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα, / νήπιοι και μωροί, που πήγαν κι έφαγαν τα βόδια / του υπέρλαμπρου Ηλιου, / κι αυτός τους στέρησε του γυρισμού τη μέρα. // Απ' όπου θες, θεά, ξεκίνα την αυτή την ιστορία, κόρη του Δία / και πες την και σ' εμάς.»

Απορίες έχουν επισήμως διατυπωθεί για την ευστοχία των δέκα αυτών στίχων στη θέση τυπικού προοιμίου, που εδώ φαίνεται πράγματι ιδιόρρυθμο. Το ερώτημα ωστόσο είναι αν η ιδιορρυθμία αυτή ανταποκρίνεται σε βαθύτερες προθέσεις του ποιήματος και του ποιητή. Περιμένοντας άλλου είδους ανάγνωση και γνώση: ας πούμε: διφορούμενη. 

_______________

ΠΗΓΗ : tovima.gr